Australia, państwo zajmujące kontynent o tej samej nazwie, jest nominalnie autonomicznym dominium brytyjskim. Zamieszkuje ją 17.3 milionów mieszkańców.
1. Historia polityczna
Kolonizacja Australii przez Europejczyków rozpoczęła się w końcu XVIII wieku, gdy Brytyjczycy rozpoczęli zsyłanie tu więźniów. Pierwszy transport zawitał na kontynent w roku 1788; wkrótce przybyły także następne, stopniowo tworząc wiele odrębnych kolonii. Początkowo osadnicy utrzymywali się z rolnictwa i pasterstwa. Przełom w rozwoju Australii nastąpił w drugiej połowie XIX wieku, gdy w Nowej Południowej Walii, a potem w Wiktorii, odkryto złoto. Spowodowało to lawinowy napływ osadników z wielu krajów europejskich, a także z Chin. Rozwój demograficzny i gospodarczy pociągnął za sobą przemiany polityczne – kolonia skazańców administrowana przez władze wojskowe szybko zaczęła się zmieniać w nowoczesne państwo o ustroju przypominającym ustrój Wielkiej Brytanii. W 1855 Nowa Południowa Walia, Wiktoria, Płd. Australia i Tasmania zyskały niezależne rządy oraz dwuizbowe parlamenty, ze w pełni wybieralnymi niższymi izbami. Gwałtowny rozwój ekonomiczny trwał przez następne 40 lat, w bardzo szybkim tempie rozwijały się miasta, z Melbourne na czele (które przez pewien czas było drugim pod względem wielkości miastem Imperium). Ekspansją osadników pociągnęła za sobą w tym czasie znaczne wyniszczenie rdzennych mieszkańców Australii (Aborygenów) – wskutek bezpośredniej eksterminacji, głodu i chorób ich populacja zmniejszyła się dziesięciokrotnie. W 1891 roku nadeszły czasy kryzysu, konfliktów społecznych i politycznych – w tym czasie zaczął krystalizować się współczesny kształt australijskiej sceny politycznej. Jednocześnie uwidoczniły się dążenia do federacji – kryzys boleśnie obnażył problemy poszczególnych kolonii (słabość militarna, niejednolita polityka imigracyjna). Kampania na rzecz zjednoczenia animowana była przez Stowarzyszenie Australijskich Krajowców (Australian Natives Association, ANA). Termin krajowcy (natives) oznacza tu oczywiście nie Aborygenów, tylko potomków osadników, urodzonych już w Australii.
W 1893 roku, na zjeździe federalistów w Corowa, kolonie zgodziły się na organizację wyborów do Konwencji Federalnej. Uchwalony został projekt Konstytucji Federalnej (ustanawiała ustrój łączący elementy znane z prawa brytyjskiego i amerykańskiego), zaakceptowany później w referendach przez wszystkie kolonie. W takiej sytuacji władze brytyjskie zdecydowały się na wprowadzenie jej w życie (z dniem 1 stycznia 1901 roku) pod nazwą Ustawy o Związku Australijskim. Ustawa wprowadzała na terenie Australii federację kolonii, nazywanych odtąd stanami, będącą dominium brytyjskim. Powstał federalny rząd i dwuizbowy parlament; brytyjską władzę królewską reprezentował odtąd Gubernator Generalny. Korona pozostawiała sobie możliwość występowania w imieniu Australii na forum międzynarodowym i ustanawiania praw dla dominium. Na tymczasową stolicę wybrano Melbourne, rozpoczynając jednocześnie budowę przyszłej siedziby władz – Canberry.
Pierwsze wybory do federalnego parlamentu odbyły się w marcu 1901; każdy stan wybierał swych przedstawicieli przy użyciu metody wyborczej stosowanej do wyboru stanowej niższej izby – w ten sposób 5 członków Izby Reprezentantów i 6 senatorów z Tasmanii zostało wybranych przy pomocy STV w wersji Hare’a-Clarka, obowiązującej tam od 1896 roku (szczegóły tutaj). Reprezentantów wybierano w jednym okręgu obejmującym cały stan. 9. maja Książe Jorku (późniejszy Król Jerzy V) uroczyście otworzył obrady Parlamentu Związku Australijskiego. W następnych latach wprowadzono wiele fundamentalnych dla federacji ustaw, tworząc podwaliny ładu prawnego Związku. Sformułowano także jednolite prawo wyborcze regulujące zasady odbywania się wyborów do Parlamentu na terenie całego kraju. Początkowo zdecydowano się na głosowanie większościowe, jednak rażąco nieproporcjonalne wyniki wyborów w późniejszych latach (na przykład w 1910 roku w Wiktorii ALP zdobyła tylko 48% głosów, co jednak dało jej wszystkie miejsca mandatowe z tego stanu) popchnęły parlamentarzystów do modyfikacji ordynacji wyborczej do Senatu: w 1919 roku wprowadzono AV, a w 1948 roku okręgi wielomandatowe i STV. STV było także używane w latach 1920-25 w wyborach do Zgromadzenia Prawodawczego w Nowej Południowej Walii, i jest od niedawna (1995) w użyciu w Australijskim Terytorium Stołecznym.
W I wojnie światowej Australia (razem z Nową Zelandią) wzięła udział pod zwierzchnictwem Wielkiej Brytanii, wysyłając wojska do Europy. Zwycięstwa oraz porażki (szczególnie okupiona wielkimi stratami klęska z Turcją pod Gallipolis w 1915 roku, podczas próby zdobycia przez Ententę dojścia do Morza Czarnego przez Bosfor i Dardanele) przyczyniły się do integracji społeczeństwa Australii i wzmocnienia tożsamości narodowej mieszkańców kontynentu. Po wprowadzeniu w Wielkiej Brytanii Statutu Westminsterskiego w 1931 roku, Australia, w tym momencie już członek Brytyjskiej Wspólnoty Narodów, została przez Koronę uznana za niepodległe państwo; Generalny Gubernator zaczął być powoływany po konsultacji z rządem australijskim (a nie brytyjskim jak do tej pory).
W II wojnę światową Australia zaangażowała się ponownie u boku Wielkiej Brytanii; jednak zagrożenie ze strony Japonii i niewystarczające wsparcie Korony popchnęło rząd australijski do nawiązania wojskowej współpracy ze Stanami Zjednoczonymi. Australia stała z głównych amerykańskich baz wojskowych w regionie, ścisłe związki z USA utrzymuje do dziś. W drugiej połowie XX wieku Australia, wskutek dobrej koniunktury gospodarczej po wojnie i wzroście zapotrzebowania na surowce naturalne stała się jednym z najzamożniejszych krajów świata. Powoli zachodziły zmiany społeczne: otwarcie się społeczeństwa na imigrantów, rewizja dyskryminacyjnej polityki wobec Aborygenów. W 1986 roku Związek Australijski faktycznie całkowicie uniezależnił się od Korony Brytyjskiej, po przyjęciu przez Parlament Brytyjski Ustawy o Australii. Akt ten stanowił, iż wszelkie prawo dotyczące Australii może być stanowione tylko przez jej Parlament. Od tego momentu więź z Koroną jest symboliczna i wyraża się poprzez zachowanie przez władcę Anglii tytułu Króla Australii; Król nadal nominuje Generalnego Gubernatora.
2. Partie polityczne
Główną rolę na scenie politycznej odgrywają trzy partie: Australijska Partia Pracy, Liberalna Partia Australii i Narodowa Partia Australii. Australijska Partia Pracy (Australian Labor Party, ALP) została założona w 1891 roku na fali sprzeciwu wobec pogarszających się warunków pracy w czasie narastającego wtedy kryzysu gospodarczego. Od początku silnie związana ze związkami zawodowymi, lewicowa i socjalistyczna, doprowadziła do wprowadzenia rozbudowanego ustawodawstwa socjalnego. W latach 70. i 80.zaczęła dryfować w kierunku socjaldemokratycznym, a nawet liberalnym. Partia Liberalna (Liberal Party, LP), która w obecnym kształcie powstała w 1945 roku, jest formacją konserwatywną, w poglądach gospodarczych liberalną, kiedyś silnie antykomunistyczną i przywiązaną do sojuszu z USA. Z LP wywodzi się Tony Abbott, obecny premier Związku. Występująca w koalicji z nią Narodowa Partia Australii (National Party of Australia, The Nationals, NPA), istniejąca w różnych formach od 1922 roku, reprezentuje głownie mieszkańców terenów wiejskich i rolniczych. Jest postrzegana jako najbardziej konserwatywna wśród dominującej trójki.
3. Ustrój polityczny i prawo wyborcze
Ustrój Związku Australijskiego jest dosyć skomplikowany, stanowi bowiem mieszankę nowoczesnej demokracji i XIX-wiecznych urządzeń kolonialnych. Australia jest nominalnie monarchią konstytucyjną z Królową Australii przebywającym na stałe poza swym państwem (jest ona oczywiście jednocześnie władczynią Wielkiej Brytanii i paru innych członków Wspólnoty Narodów) i reprezentowaną w czasie swej absencji przez Gubernatora Generalnego, mianowanego przezeń na wniosek Premiera Australii. Jednocześnie każdy stan oddzielnie jest monarchią konstytucyjną, z reprezentującym króla Gubernatorem. W praktyce Gubernatorowie pełnią głównie funkcje reprezentacyjne. Gubernator Generalny ma pewne uprawnienia wykonawcze (może np. odwołać premiera), ale korzysta z nich niezwykle rzadko. Władzę ustawodawczą sprawuje dwuizbowy parlament, wybierany w wyborach powszechnych. Senat, o sześcioletniej kadencji, składający się z 76 senatorów (po 12 z każdego stanu i po 2 przedstawicieli Terytorium Płn. i Australijskiego Terytorium Stołecznego) wybierany jest według ordynacji opartej na STV (co 3 lata połowa składu jest odnawiana). Izba Reprezentantów składa się z 148 deputowanych, wybieranych co 3 lata w okręgach jednomandatowych przy pomocy metody Głosu Alternatywnego (Alternative Vote, AV). Władzę wykonawczą sprawuje rząd, formalnie pod przewodnictwem Gubernatora generalnego; faktycznie kieruje nim premier. Każdy stan ma swoją własną konstytucję, parlament i rząd.
Nad przebiegiem wyborów do Parlamentu czuwa Australijska Komisja Wyborcza. W wyborach do Senatu każdy stan/terytorium jest jednym okręgiem wyborczym.
Kandydaci partyjni są grupowani na kartach do głosowania wedle swej przynależności. Kandydaci niezależni mogą także być podzieleni na grupy (jeśli sobie tego życzą). Kolejność list partyjnych i grup oraz kandydatów wewnątrz każdej listy/grupy ustalana jest przez losowanie. Każdy kandydat musi złożyć odpowiednią kwotę (obecnie 700 dolarów australijskich dla kandydatów do Senatu) w depozyt. Pieniądze są zwracane, gdy kandydat uzyska przynajmniej 4% wszystkich oddanych w stanie głosów pierwszej preferencji. Jeśli liczba zgłoszonych kandydatów nie przekracza liczby mandatów do zdobycia w okręgu, wszyscy kandydaci ogłaszani są wybranymi i wybory w tym okręgu nie odbywają się.
Głosowanie polega na oznaczeniu odpowiednimi numerami wszystkich kandydatów umieszczonych na karcie. Zaznaczenie tylko kilku preferencji czyni głos nieważnym.
Do przeliczania głosów na mandaty stosuje się dokładny transfer głosów ze schematem transferu Hare’a. W latach 1948-1984 stosowano losowy transfer, identyczny z metodą przyjętą w Irlandii i opisaną wcześniej w tym rozdziale. Wprowadzenie takiego, a nie dokładnego transferu głosów motywowano komplikacją systemu i czasochłonnością liczenia głosów. Jednocześnie argumentowano, że zniekształcający wynik wpływ losowego transferu głosów przy okręgach wyborczych o dużej liczbie głosujących jest pomijalny. Od 1998 roku przy przeliczaniu głosów używane są komputery. W wyborach do Senatu używa się kwoty Droopa; w wyborach do Izby Reprezentantów trzeba zdobyć (po dowolnej liczbie przeliczeń) ponad połowę głosów aby zdobyć mandat.
W 1984 roku wprowadzono w wyborach do Senatu możliwość głosowania na listy partyjne przez postawienie pojedynczego znaku nad listą kandydatów danej partii (stąd nazywane jest to „głosowaniem nad kreską”, above the line). Wyborca głosując w ten sposób wybiera kandydatów we wskazanej przez partię kolejności. Partie składają dokumenty zawierające taką kolejność w Australijskiej Komisji Wyborczej w ciągu 24 godzin od momentu zgłoszenia kandydatów i każdy wyborca może ją poznać. Możliwe jest złożenie do trzech kolejności przez jedną partię, przyporządkowana każdej z nich będzie taka sama cześć głosów oddana na to ugrupowanie; daje to partiom możliwość zastosowania prostej inżynierii wyborczej.
Głosowanie na listy partyjne cieszy się wśród australijskich wyborców niebywałą popularnością; w 1998 roku aż 95% głosujących zagłosowało nad kreską. Daje to pogląd, jak bardzo życie polityczne Australii zdominowane jest przez partie.
W Australii od 1924 roku głosowanie jest obowiązkowe. Niewzięcie udziału w głosowaniu jest zagrożone grzywną (20A$). Na skutek tych regulacji, frekwencja wyborcza w wyborach federalnych przewyższa zwykle 90%.
4. STV w Australii na tle innych krajów
Mimo, że STV używana jest w Australii do wyboru członków Senatu, których równą liczbę desygnują wszystkie stany Wspólnoty Australijskiej (bez względu na liczbę ich ludności), wybory te wydają się dobrze spełniać kryteria proporcjonalności. Obliczenia Lijpharta, stosującego kryteria Gallaghera (dysproporcjonalność wyborów mierzy się badając różnice między procentowym poparciem udzielonym partiom przez wyborców a liczbą miejsc mandatowych uzyskanych w wyborach, także wyrażoną procentowo. Indeks Gallaghera przypisuje większą wagę większym odchyleniom), lokują Australię pod względem proporcjonalności blisko krajów używających ordynacji proporcjonalnych z listami partyjnymi, takich jak Portugalia czy Norwegia. Razem z wynikami Malty i Irlandii (które w owym rankingu proporcjonalności uzyskały nawet wyższe pozycje) potwierdza to, że STV w praktyce wyborczej bliska jest systemom czysto proporcjonalnym.
Uważać się zwykło, że systemy reprezentacji proporcjonalnej promują wielopartyjność. Materiał dotyczący STV w tej kwestii jest niejednoznaczny; jaskrawym przykładem kontrastującym z tą tezą jest przypadek Malty, omówiony wcześniej. Australijski system jednak wydaje się potwierdzać ten pogląd. Od wprowadzenia STV w 1949 roku w australijskim życiu politycznym widoczne jest dążenie w stronę modelu wielopartyjnego. Analiza Lijpharta, oparta na badaniu efektywnej liczby partii w Senacie (jest to liczba partii ważona w pewien sposób ich wielkością), wskazuje, że liczba ta wyraźnie zwiększała się w raz z upływem lat od wprowadzenia STV.
5. Strategie koalicyjne
Istotną rolę w australijskiej praktyce wyborczej odgrywają karty „jak-głosować” (how-to-vote cards). Są to, wydawane przez każdą partię przed wyborami, kopie odpowiednich kart wyborczych z zaznaczonymi pożądanymi przez partię kandydatami w odpowiedniej kolejności. Aktywność lojalnego wyborcy partyjnego w lokalu wyborczym ogranicza się więc do pobrania odpowiedniej karty przed lokalem wyborczym (gdzie są rozdawane) i skopiowania numerów w odpowiednich kratkach na kartę do głosowania. W ten sposób partię zyskują przynajmniej częściową kontrolę nad głosami swojego elektoratu. Rola kart jak-głosować była większa przed 1984, gdy nie można było głosować ‘nad kreską’ na całe listy partyjne; nadal jednak są znaczącym elementem wyborczego krajobrazu (także ze względu na to że, w warunkach obowiązkowości głosowania, przy urnach zjawia się wielu wyborców niezorientowanych).
Partie wiedzą, że większość ich wyborców zagłosuje zgodnie z zaleceniem i wykorzystują ten fakt w negocjacjach koalicyjnych przed wyborami. Mechanizm kart jak-głosować umożliwia im bowiem wymianę preferencji, tj. przyjęcie umowy w której (w najprostszym przypadku) obie strony zobowiązują się do umieszczenia na dalszych miejscach na swoich kartach jak-głosować kandydatów drugiej partii. Typowym przykładem są tu umowy między LP i NPA, które od wielu lat występują razem w koalicjach zarówno przed- jak i powyborczych. Ten rodzaj umów może dotyczyć zarówno wyborów do Senatu (STV) jak i do Izby Reprezentantów (AV). Wymiana preferencji może mieć wiele odmian. Słabsze partie nie mogą liczyć na wzajemność w stosunkach z silniejszymi; chętnie jednak przekazują swoje dalsze preferencje w zamian za obietnicę wpływu na istotny dla nich fragment polityki ewentualnego przyszłego rządu z udziałem większej partii (taką strategię z powodzeniem stosowali np. Zieloni). Małe organizacje mogą jednostronnie podjąć decyzję o wspieraniu innej partii bądź poszczególnych kandydatów, którzy mają w istotnej dla tej grupy sferze podobne poglądy (tak uczyniło Wyborcze Lobby Kobiet w 1972 roku). Daje im to szanse na zaistnienie w grze wyborczej i zaprezentowanie swych poglądów. Karty jak-głosować więc, oprócz swego głównego celu, pełnią także rolę informacyjną: wskazują wyborcom, które partie są politycznie najbliższe partii z którą sympatyzują, i, pośrednio, z jakimi poglądami ich partia się identyfikuje. Jest to widoczne także, gdy partie używają kart jak-głosować do zademonstrowania swojej wrogości wobec innej siły politycznej, demonstracyjnie nie umieszczając żadnego z jej kandydatów na kartach mimo bliskości programowej (tak w latach 1955-72 postępowała Demokratyczna Partia Pracy, zdeterminowana aby nie dopuścić ALP, swej rywalki, do rządzenia krajem). W skrajnych przypadkach partia może być zbojkotowana przez wszystkie pozostałe i wykluczona z „rynku wymian” (tak potraktowano w 1998 roku Partię Jednego Narodu, uważaną powszechnie za rasistowską).
Umowy mała partia – duża partia mają bardzo duże znaczenie przy ordynacji opartej na AV – każdy głos dalszej preferencji może przechylić szalę na korzyść kandydata dużej partii. AV daje w ten sposób wpływ mniejszym partiom na politykę „wielkiej trójki”, mimo że szanse wybrania kandydata mniejszej partii w okręgu jednomandatowym są znikome. Wpływ głosów transferowych na wynik jest olbrzymi – np. w wyborach do Izby Reprezentantów w 1998 roku 66% procent zwycięskich kandydatów zawdzięczało swój sukces także transferowym głosom pochodzącym od mniejszych partii bądź kandydatów niezależnych. Senacki system oparty na STV natomiast zachęca do przepływów odwrotnych – małe partie są w stanie zdobyć mandat, ale tylko wtedy, gdy dostaną głosy transferowe od łatwo osiągających kwotę kandydatów którejś z dużych partii. Te dwie uzupełniające się tendencje tworzą pole do umów obejmujących wybory do obu izb Parlamentu – i rzeczywiście, umowy tego typu mają również miejsce (możliwość tę dodatkowo ułatwia fakt, iż od wielu lat wybory do obu izb przeprowadzane są jednocześnie).
Przykład Australii dowodzi, że nawet wprowadzenie okrojonej i wadliwej wersji głosowania preferencyjnego, jaką jest AV, w systemie o tradycji głosowania większościowego w okręgach jednomandatowych, istotnie modyfikuje zwyczaje polityczne. Wymusza bowiem współpracę dominujących ugrupowań politycznych z małymi partiami i grupami interesu, dając im w ten sposób szansę na wywieranie wpływu na politykę państwa.