Republika Malty jest południowoeuropejskim państwem położonym na Morzu Śródziemnym. W jego skład wchodzi kilka wysp, w tym trzy zamieszkałe: Malta, Gozo (zwana też Ghawdex, co czytamy Goodesz) i Comino (Kemmuna). Państwo to zamieszkuje 360 tysięcy mieszkańców, w znacznej większości Maltańczyków (95.7%). 97.3% społeczeństwa Malty to katolicy.
1. Historia polityczna
Wyspy maltańskie były w przeszłości w polu zainteresowania wielu imperiów, ze względu na strategiczne położenie w basenie Morza Śródziemnego, dające kontrolę nad morskimi szlakami komunikacyjnymi w tym rejonie. Wyspy są zaludnione już od czasów panowania na nich Fenicjan, potem były pod władaniem m. in. Kartaginy, Cesarstwa Rzymskiego, Bizancjum, Arabów i w końcu Zakonu Joannitów. W 1801 roku władzę na Malcie przejęli Brytyjczycy, wprowadzając anglosaskie standardy rządzenia swą od tej chwili kolonią, m.in. trójpodział władz (tzw. Konstytucja Bathursta, 1813). Początkowo ludność miejscowa nie miała żadnego wpływu na rządzenie wyspą – wszystkie władze, na czele z gubernatorem, były zależne wyłącznie od Londynu. Z czasem jednak Brytyjczycy coraz bardziej demokratyzowali utworzone przez siebie instytucje, reagując na coraz silniejsze dążenia lokalnych przywódców do uzyskania wpływu na losy wysp. Dążenia te dynamizował rozwój sytuacji w Europie; Brytyjczycy, w obawie przed wpływem ruchów wolnościowych na kontynencie, a przede wszystkim włoskiego risorgimento (ze względu na powiązania Maltańczyków z Włochami przez bliskość geograficzną, język i tradycję), byli bardziej skłonni do ustępstw. W 1835 roku powstała pierwsza, symboliczna raczej, namiastka lokalnych rządów w postaci Rady Rządowej, mającej tylko głos doradczy w sprawach rządzenia kolonią. Dwóch na ośmiu jej członków było obieranych przez mieszkańców wysp. W 1849 roku Rada Rządowa przejęła obowiązki ciała ustawodawczego (uchwalane przez nią akty musiały być zgodne ustawodawstwem Królestwa) i zwiększyła swą liczebność do 18 członków (w tym 8 obieralnych, z pozostałych 10 nominatów przynajmniej 5 musiało pochodzić z Malty). W 1887 roku wprowadzono tzw. 1. Konstytucję, dającą ludności Malty kontrolę nad całą legislaturą (której prerogatywy nie sięgały tylko kwestii spraw zagranicznych i wojskowych), lecz pozostawiającą nadal władzę wykonawczą pod kontrolą Korony. Koniec XIX. i początek XX. wieku to okres, w którym mocno zaostrzył się konflikt językowy, między wykształconą, mówiącą po włosku elitą maltańską i Brytyjczykami, forsującymi język angielski, a z czasem maltański (który był w tym czasie językiem ludowym), w szkołach i urzędach. Konflikt ten, który zaowocował m.in. założeniem pierwszej maltańskiej partii politycznej (Partito Antireformista, 1880), rozpoczął powolny proces kształtowania się świadomości narodowej maltańczyków. Uwieńczeniem tego procesu stało się wpisanie do 2. Konstytucji (1921) zapisu, iż Maltańczycy są traktowani przez Królestwo jako odrębny naród. Konstytucja ta, dająca Maltańczykom własny, suwerenny Autonomiczny Rząd Maltański (którego kompetencje dotyczyły spraw lokalnych; sprawy imperium nadal pozostawały w gestii Korony, a władzę w tej materii sprawował drugi, zależny tylko od Londynu rząd) i wprowadzająca dwuizbowy parlament (Zgromadzenie Ustawodawcze i Senat) była wynikiem obrad Zgromadzenia Narodowego, powołanego w 1919 roku. Do tak daleko idących koncesji na rzecz miejscowej ludności popchnęła rząd brytyjski zmiana sytuacji politycznej w Europie po pierwszej wojnie światowej oraz rosnące niezadowolenie Maltańczyków z powodu wzrastającej biedy i pogarszających się warunków życia (kolonia była uzależniona od dotacji brytyjskich, które gwałtownie zmniejszyły się po zakończeniu wojny). Sytuacja była do tego stopnia napięta, że podczas obrad Zgromadzenia wybuchły zamieszki (tzw. Rewolta 7. Czerwca), których brutalne stłumienie przypieczętowało ostatecznie fakt utworzenia się odrębnego, maltańskiego narodu.
2. Konstytucja była przełomowym wydarzeniem także z innego powodu: wprowadzała wybory powszechne do Zgromadzenia Ustawodawczego wedle nowej, proporcjonalnej metody, promowanej przez wpływowego w owym czasie polityka Partii Konstytucyjnej Sir Geralda Stricklanda. Ta nowa metoda nazywała się Single Transferable Vote.
Szeroka autonomia przyznana wyspom w 1921 roku była w latach trzydziestych parę razy zawieszana, w reakcji na nasilające się sympatie prowłoskie i profaszystowskie na wyspie. Ostateczny cios tym sympatiom zadały jednak wydarzenia drugiej wojny światowej – długotrwałe bombardowania lotnictwa włoskiego, które doprowadziły Maltę do ruiny. Wydarzenia te zintegrowały brytyjskich i maltańskich obrońców wysp; w uznaniu bohaterstwa mieszkańców król Jerzy VI uhonorował Maltę Orderem Św. Jerzego. Po wojnie przywrócono (1947, tzw. Konstytucja MacMichaela) autonomię z 1921 roku, likwidując jednak Senat – odtąd legislatura jest jednoizbowa. W 1964 roku, po konferencji niepodległościowej w Londynie, na wyspach przeprowadzono referendum i Malta ogłosiła niepodległość. Wydarzenie to zakończyło gorący w latach 50. spór pomiędzy zwolennikami niepodległości i ścisłej integracji z Wielką Brytanią. Po ogłoszeniu niepodległości Malta pozostała we Wspólnocie Brytyjskiej, głową państwa pozostawiono Królową Brytyjską. W 1974 roku jednak państwo ogłosiło się republiką i obrało pierwszego prezydenta. W 1979 roku ostatni żołnierz brytyjski opuścił wyspy; odtąd Malta jest państwem neutralnym. W 2004 roku Malta przystąpiła do Unii Europejskiej.
2. Parte polityczne
Od wielu lat na Malcie życiu politycznemu nadają ton dwie partie: Partia Narodowa (Partit Nazzjonalista Malti, PN) i Partia Pracy (Malta Labour Party, MLP). Partia Narodowa, wywodząca się z ruchów walczących o język włoski, i przed wojną flirtująca z włoskim faszyzmem, po wojnie była głównym rzecznikiem oderwania się Malty od Imperium Brytyjskiego i stworzenia suwerennego państwa. Jest partią prawicowa, w swej wizji społecznej bliską Kościołowi Katolickiemu. Opowiadała się za wejściem Malty do Unii Europejskiej. Partia Pracy, założona w 1911 roku, była początkowo robotnicza i socjalistyczna, co spowodowało jej konflikt z Kościołem. Dziś wciąż zajmuje pozycje lewicowe, podkreśla też potrzebę niezależności i neutralności wysp, z tego też względu była przeciwna wejściu Malty do struktur europejskich.
Przed wojną istotną rolę odgrywali także konstytucjonaliści, ze swoim charyzmatycznym liderem Sir Geraldem Stricklandem na czele. Była to partia probrytyjska, o liberalnym charakterze. Jej tradycje po wojnie (do lat 70.) kontynuowała Progresywna Partia Konstytucyjna, której przewodniczyła Mabel Strickland, córka Geralda.
W ostatnich latach dominacji dwóch głównych partii próbowała zagrozić Alternattiva Demokratika (AD) – partia startująca pod hasłami rozbicia skostniałego układu partyjnego. Jest to partia lewicowa, kładąca nacisk na równość szans, ekologię, walkę z korupcją. Mimo uzyskania pewnego poparcia wśród wyborców, nie uzyskała dotąd żadnego mandatu.
3. Ustrój polityczny i prawo wyborcze
Malta jest republiką; głową państwa jest prezydent, wybierany na pięcioletnią kadencję przez parlament. Władzę ustawodawczą sprawuje Izba Reprezentantów, wybierana w wyborach powszechnych także co 5 lat. Władzę wykonawczą sprawuje rząd z mianowanym przez prezydenta premierem na czele.
Sposobowi obierania członków Izby poświęcony jest Artykuł 56. Konstytucji Malty, który zaczyna się od słów:
Członkowie Izby Reprezentantów są wybierani na zasadzie reprezentacji proporcjonalnej za pomocą Single Transferable Vote z liczby wyborczych okręgów, będącej liczbą nieparzystą, nie mniejszą niż dziewięć i nie wyższą niż piętnaście, ustalanej przez Parlament. Szczegółowe kwestie reguluje General Elections Act z 1991 roku.
Nad przebiegiem wyborów czuwa Komisja Wyborcza, składająca się z siedmiu członków wyznaczanych przez premiera po konsultacji z liderem opozycji. Ustala ona przepisy wykonawcze i procedury związane z wyborami, ma także wpływ na podział kraju na okręgi wyborcze.
Obecnie Malta podzielona jest na 13 okręgów wyborczych, w każdym do przydzielenia jest po 5 mandatów (Konstytucja stanowi, że liczba okręgów powinna wahać się pomiędzy 9 a 15, a liczba mandatów do obsadzenia w okręgu – między 5 a 7. O konkretnych rozwiązaniach decyduje Izba). Daje to w sumie 65 mandatów w skali kraju; w wyjątkowych przypadkach przydziela się dodatkowe mandaty, o czym niżej. Średnia liczba uprawnionych do głosowania w okręgu przekracza obecnie 21 tysięcy wyborców. Do obowiązków Komisji Wyborczej należy okresowa rewizja granic okręgów tak, aby liczba wyborców przypadająca na jeden mandat w każdym okręgu nie różniła się od średniej w kraju więcej niż o 5%.
Aby zarejestrować się jako głosujący, obywatel Malty musi mieć skończone 18 lat i przez ostatnie 6 miesięcy przebywać na stałe na wyspach. Każdy zarejestrowany wyborca może zgłosić swą kandydaturę; musi tylko zebrać cztery podpisy i wpłacić 40 lirów maltańskich (ok. 100$). Kwota ta jest zwracana, jeśli kandydat osiągnie przynajmniej 10% kwoty w swym okręgu. Kandydaci mogą próbować swych sił w dwóch okręgach na raz – jeśli zwycięża w obu, muszą zrzec się jednego z mandatów; głosy takiego kandydata przechodzą na innych, zgodnie z procedurami transferu.
Kandydaci na karcie wyborczej pogrupowani są zgodnie ze swoją przynależnością partyjną (kandydaci niezależni w oddzielnej grupie). Wewnątrz grup kolejność nazwisk jest alfabetyczna. Wyborca oddaje swój głos poprzez nakreślenie numeru swojej preferencji obok wybranych kandydatów. Nie ma żadnych ograniczeń co do liczby zaznaczanych w ten sposób preferencji. Stawianie innych znaków (krzyżyków etc.) lub podpisanie wielu kandydatów tą samą liczbą powoduje unieważnienie głosu.
W odmianie STV stosowanej na Malcie stosuje się kwotę Droopa. Nadwyżki są transferowane od największej do najmniejszej, a metoda odpowiada wariantowi irlandzkiemu (opisanemu na stronie poświęconej Irlandii). Jeśli żaden kandydat w bieżącym przeliczeniu nie uzyskał kwoty, kandydat o najniższym poparciu zostaje wyeliminowany. Możliwa jest także zbiorowa eliminacja kandydatów – dzieje się to wtedy, gdy grupa kandydatów uzyskała razem liczbę głosów mniejszą niż następny w kolejności liczby głosów kandydat. Jeśli liczba uczestniczących w przeliczeniu kandydatów spadnie do wartości o jeden większej niż liczba pozostałych do przydzielenia mandatów, kandydat/ci mający największą liczbę głosów zostają uznani za wybranych. Jeśli w grze pozostanie dokładnie tylu kandydatów ile miejsc do obsadzenia, wszyscy uznawani są za wybranych. W praktyce w większości okręgów wyborczych do wyłonienia wszystkich wybranych kandydatów wystarczy kilkanaście przeliczeń (np. w wyborach w roku 1998 liczba przeliczeń wahała się od 14 do 25, w zależności od okręgu).
Od 1987 roku istnieje na Malcie dodatkowa zasada, regulująca przyznawanie dodatkowych mandatów w przypadku, gdy jedna z partii, otrzymawszy większość głosów pierwszej preferencji, uzyska mniejszość miejsc w Izbie. Mimo, iż stopień proporcjonalności wyborów maltańskich jest bardzo wysoki (w jednej z analiz pod względem proporcjonalności wyborów Malta zajęła 5. miejsce na 36 badanych krajów), takie sytuacje zdarzają się, ze względu na dominującą rolę dwóch głównych partii i podobną liczbę głosów uzyskiwaną przez obydwie. Warto tu zaznaczyć, iż taka sytuacja w żadnym razie nie może być uważana za nienaturalną, ponieważ z samej natury STV wynika istotność głosów nie tylko pierwszej, ale także dalszych preferencji. Niemniej uznano ją za niewskazaną, i dodano poprawkę do konstytucji, która stanowi, iż jeśli jedna z partii uzyska większość głosów pierwszej preferencji w skali kraju, a nie uzyska takiej większości w liczbie mandatów, jej parlamentarna reprezentacja zostanie odpowiednio powiększona tak, aby tę większość uzyskać. Dodatkowe mandaty przydzielane są tym niewybranym kandydatom owej partii, którzy, bez względu na okręg wyborczy, w ostatnim przeliczeniu uzyskali najwięcej głosów. W 1996 roku dodano drugą poprawkę, uwzględniającą możliwość uczestniczenia trzeciej partii w wyborach, która jednak nie uzyskuje żadnych mandatów; wtedy wystarczy, aby jedna z partii uzyskujących mandaty dostała więcej niż druga, aby, w wypadku niedoreprezentowania, mogła uzyskać dodatkowe mandaty. Nietrudno domyślić się, że poprawka ta została wprowadzona w reakcji na pojawienie się nowej siły politycznej na scenie, tj. AD.
STV na Malcie używana jest także przy wyborze pięciu przedstawicieli wysp w Parlamencie Europejskim.
4. Niektóre zaskakujące cechy rzeczywistości politycznej na Malcie
Polityka na Malcie cechuje się wysokim poziomem lojalności partyjnej, polaryzacji politycznej i wysoką intensywnością sporów politycznych; społeczeństwo w najbardziej istotnych sprawach jest podzielone (na przykład, w ostatnim referendum przeprowadzonym w roku 2003, na pytanie Czy zgadzasz się, aby Malta stała się członkiem Unii Europejskiej podczas rozszerzenia, które będzie miało miejsce 1. maja 2004? ’TAK’ odpowiedziało 52.9% wyborców, którzy oddali swój głos, natomiast ‘NIE’ – 45.7%; reszta głosów była nieważna). Prawie wszyscy kandydaci nominowani są przez partie (ze wszystkich kandydatów startujących w latach 1921-96 tylko 1.9% stanowili kandydaci niezależni); są to najczęściej osoby znane i szanowane w lokalnych społecznościach (najczęściej prawnicy, notariusze, lekarze). Partie dążą do ścisłej kontroli nad nominacjami, ze względu na wąski margines mandatów pozwalający uzyskać większość – każdy kandydat może przechylić szalę. Liczba kandydatów zwykle znacznie przekracza liczbę miejsc, które partia spodziewa się zdobyć (średnio cztery razy)– to możliwość, którą udostępnia STV, aby zyskać jak najwięcej wyborców wystawiając różnorodnych kandydatów, nie wiążąca się z żadnym ryzykiem utraty mandatów.
Mimo ordynacji proporcjonalnej i głosowania na osoby, a nie partie, system partyjny na Malcie jest ściśle dwupartyjny. Ostatnie wybory, w których choć jeden mandat zdobyli kandydaci nie związani z PN bądź MLP odbyły się w roku 1962. Pozostałe partie i kandydaci niezależni nie odgrywają żadnej znaczącej roli w wyborach (w ciągu ostatnich dziesięciu lat jedyną konkurencyjną dla dwóch wymienionych wyżej partią była AD, jednak nigdy nie zdobyła więcej niż 1.7% głosów pierwszej preferencji, a jej poparcie stale spada). Obie partie mają podobne poparcie, małe różnice w liczbie głosów decydują o uzyskaniu większości i, co za tym idzie, o tym, kto będzie sprawował władzę. Taki stan rzeczy dobrze pasuje do modelu demokracji majorytarnej Lijpharta, choć sam autor wiązał go z systemami opartymi na większościowych ordynacjach wyborczych.
Wyborcy, głosując w przytłaczającej większości na kandydatów partyjnych (w historii Malty tylko trzy razy zdarzyło się, żeby niezależny kandydat zdobył mandat; wybory w ostatnich latach pokazały, że obecnie tacy kandydaci mogą liczyć na poparcie na poziomie najwyżej 1% kwoty (sic!)), jednocześnie niezwykle rzadko dzielą swój głos pomiędzy różne partie polityczne, choć system wyborczy na to pozwala; najczęściej swe preferencje rozdzielają pomiędzy kandydatów jednej tylko partii (w 1996 roku tylko ok. 1% wyborców głosujących na główne partie podzieliło swój głos; wyborcy AD jednak, co zrozumiałe, w większości głosy swych dalszych preferencji przydzielili kandydatom większych partii). Wydaje się, że wolą, aby ich głos w pewnym momencie stał się nietransferowalny, niż żeby mógł przyczynić się do zwycięstwa kandydata innej partii.
Sympatie polityczne wśród wyborców są stabilne, przepływy wyborców z jednej partii do drugiej są nikłe. Poparcie w dla partii w okręgach wyborczych jest stosunkowo stałe – zwykle dostają podobną liczbę mandatów w każdych wyborach. Kandydaci starający się o reelekcję, jeśli są pokonywani, to przez rywali z własnej partii.
Ordynacja proporcjonalna i wielomandatowość okręgów nie czyni systemu maltańskiego odpornym na manipulację kształtem okręgów wyborczych w celu osiągnięcia korzystnych rezultatów wyborczych, czyli tzw. gerrymanderkę. Mimo że prawo stanowi, iż liczba uprawnionych do głosowania nie może się różnić o więcej niż 5% od wyznaczanej na poziomie całego kraju średniej, to jednak nawet tak ograniczona możliwość modyfikacji granic okręgów daje Komisji Wyborczej możliwości manipulowania wynikiem wyborczym. W przeszłości Komisja Wyborcza była wielokrotnie oskarżana o sprzyjanie w swych decyzjach obozowi rządzącemu; jak piszą de Mino i Lane: Choć trudno udowodnić tego typu oskarżenia, powszechnie uważano, iż granice ustalone przed wyborami roku 1981 były szczególnie uderzającym przykładem gerrymanderki. Na mapie granic okręgów w tym roku rzeczywiście widnieją okręgi o dziwacznych kształtach, i prawdopodobnie nie przez przypadek MLP zdołała osiągnąć korzystny stosunek głosów do uzyskanych mandatów w 10 z 13 okręgów, w porównaniu z około połową okręgów jak to zdarzało się w poprzednich wyborach. Dodajmy, iż manipulacje tego typu byłyby dużo trudniejsze (jeśli nie niemożliwe), gdyby wyborcy maltańscy wykazywali mniejszy stopień partyjności w swoich wyborach, i głosowali w większym stopniu międzypartyjnie.
5. System wyborczy a reprezentacja kobiet
Zwolennicy STV w krajach anglosaskich często twierdzą, iż wprowadzenie ordynacji proporcjonalnej znacznie zwiększa szansę reprezentacji grup upośledzonych w społeczeństwie (kobiet, mniejszości rasowych i seksualnych). Spróbujmy zweryfikować tę tezę opierając się na danych dotyczących wyborów na Malcie.
Kobiety na Malcie zyskały bierne i czynne prawa wyborcze dopiero w 1947 roku, dzięki naciskowi ze strony MLP i postępowej prasy, i przy silnym sprzeciwie PN i kościoła katolickiego na wyspie. Było to działanie odgórne – na Malcie nie istniał żaden znaczący kobiecy ruch emancypacyjny. Od tego czasu w parlamencie istnieje stała reprezentacja kobiet, jednak jest ona stosunkowo nieliczna – najczęściej 2-3 osoby. Procentowy udział kobiet oscyluje zwykle wokół 5%, z minimum w latach 1992-96 (1.5%, 1 osoba – w tym czasie był to najmniejszy procentowy udział kobiet ze wszystkich parlamentów zachodnich demokracji). W bieżącej i poprzedniej kadencji w ławach legislatury zasiada 6 kobiet co stanowi 9.2% całości. Jest to jednak nadal zdecydowanie mniej niż w większości krajów demokratycznych – oczywiście mniej niż w prowadzących w tej klasyfikacji krajach skandynawskich (30-40%), ale także mniej niż w Polsce (20% w 2004 r.) i większości krajów europejskich. Co ciekawe, udział kobiet jest wyższy także w niektórych krajach stosujących ordynację większościową (USA, Kanada).Wydaje się, że sytuacja ta jest wynikiem bardziej sytuacji kulturowo-społecznej na wyspach (konserwatywne społeczeństwo, kobiety spełniające tradycyjne role) niż procedury obierania parlamentarzystów. W istocie, STV (w przeciwieństwie do metod większościowych) zachęca partie do wystawiania jak największej liczby kandydatów, bez ryzyka ‘zmarnowania’ głosu – co powinno prowadzić do udostępnienia w większym stopniu list kobietom. Tak się jednak nie dzieje – udział kobiet w ogólnej liczbie kandydatów jest podobny jak ich procent w legislaturze – w ostatnim półwieczu wahał się od 1.6%(1946) do 10.6%(1998). Co ciekawe, nie ma dużych różnic w liczbie kandydatek między dwiema głównymi partiami – obie wystawiały w ostatnich 30 latach średnio ok. 4% kobiet (mimo iż jedna z nich mieni się lewicową i egalitarystyczną). Gdyby wyborcy oddawali dużo głosów ‘międzypartyjnych’ (z kolejnymi preferencjami wskazującymi na kandydata partii innej niż kandydata pierwszej preferencji), to niedoreprezentowanie można by tłumaczyć obawą przed stratą głosu – tak jednak się nie dzieje, co zostało omówione powyżej. Co więcej, partie wystawiają zwykle bardzo dużo kandydatów i wydają się być elastyczne w ustalaniu długości list, więc hipoteza o braku miejsca dla kobiet na listach nie wydaje się być prawdziwa. Analizy wyników wyborczych pokazują, iż decyzja partii o wystawianiu małej liczby kobiet nie może być także uzasadniona uprzedzeniami wśród wyborców. Szansa, że będąc kandydatem, dana osoba zostanie wybrana jest podobna dla obu płci (23% kandydatów kobiecych zostało wybranych w latach 1947-1992, przy 25% wśród mężczyzn). Badanie zarówno dystrybucji głosów pierwszej preferencji wewnątrz list partyjnych jak i dystrybucji głosów transferowych wśród pozostałych w grze kandydatów wskazuje, iż nie ma żadnych widocznych tendencji do faworyzowania mężczyzn przy oddawaniu głosu.
Dalej: Irlandia